ХЭЛ СУРЪЯ ГЭВЭЛ БҮҮ ИЧ!





Kато Ломб:
Сурч буй хэлнийхээ бичил орчинг бий болго

Като Ломб бол орчуулагч төдийгүй, зохиолч хүн. Энэ эмэгтэй 16 улсын хэл мэддэг. Тэрбээр хорь гарсан хойноо гадаад хэл үзэж эхэлсэн бөгөөд өөрийн уйгагүй оролдлогоор олон хэлийг амжилттай сурч чадсан. Гимназид сурч байхдаа хэл сурах ямар ч авъяасгүй хүүхэд гэж багшдаа зэмлүүлдэг хүүхэд байжээ. Гадаад хэл сурахад өөрийгөө сэтгэлзүйн хувьд бэлтгэхээс хэл сурах нөр их ажлыг эхлэх хэрэгтэй. Сэтгэлзүйн хувьд бэлтгэхийн тулд тухайн хэлийг үзэх болсон бодит шалтгааныг “яс махандаа” шингэтэл гүнзгий ойлгож, тэр хэлийг сурах чин хүсэл тэмүүллийг өөртөө буй болгох хэрэгтэй болдог гэнэ. Үүний дараа тухайн хэлийг сурах ажлаа тэр хэл дээр ном уншихаас л эхлэх нь зүйтэй. Ямар ном унших вэ гэдэг маш чухал асуудал. Хамгийн гол нь өөрийнхөө сонирхдог ном, товхимолыг унших хэрэгтэй. Бас тухайн хэл дээр детектив зохиол уншихаас эхлэх нь илүү өгөөжтэй ч байж болох. Үгийн баялаг муутай хүн гадаад хэл дээр ном унших нь тийм ч хүсмээр үйл биш. Хорин минут хэртэй уншиж байж, тухайн уншсан зүйлээ юуны тухай өгүүлж байгааг төсөөлж, хэд хэдэн мэддэг үгтэй таарах бөгөөд дараа уншихаар хойш нь тавь. Дараа уншихдаа өмнө уншсан хэсгүүдтэйгээ утгаар нь холбохыг хичээ. Энэ бүхний дараа номоо эхнээс нь давтан унших хэрэгтэй. Тухайн ном юуны тухай өгүүлж байгааг ойлго хэрэгтэй. Үнэхээр чухал үг олог удаа давтагдах болно гэдгийг сана. Олонтаа давтагдсан үгийг контекстээр нь ойлгохыг хичээ. Болохгүй бол толь бичгээ ашигла. Гадаад хэл сурна гэдэг бол загвар болгон ашиглах олон тооны хэлц, хэллэг, богино өгүүлбэрийг эзэмших үндсэн арга унших явдал ажээ. Сурч буй хэл дээрээ өөрөө өөртэйгөө ярьж, өдрийн тэмдэглэл бичих, тэр хэлээр сэтгэх, байнга унших явдал хамгийн чухал. Сургалтын явцад өөртөө бичил орчин бий болгох нь хурдан сурах аргын нэг хэлбэр. Нэг хөгтэй явдал болж билээ. Будапештийн автобусанд сууж яваа хэрнээ би Германд байгаагаар төсөөлж, германаар ярихыг оролдож явтал гэнэт нэгэн эр мажараар ярихыг сонсоод “Та бас Унгараас ирсэн үү” гэж асууж билээ. Би гадаад хэл сурахдаа эг хэлний хамгийн том толийг худалдан авч түүнийгээ сурах бичиг шиг үзэж, үндэс нэгтэй үгнүүдэд тэр хэлний үг бүтэх ёсыг судалж, улмаар чухал үгүүдийг тогтоож эхэлдэг.

Карло Тольявина:
Амин сүнс болсон зөв дуудлагыг нь эхлээд эзэмш

25 улсын хэл дээр лекц уншиж, хичээл заадаг их сургуулийн багш Карло Тольявина 50 гаруй улсын Шинжлэх ухааны академийн гишүүн хүн. Тэр нийтдээ 120 улсын хэл мэддэг. 12 настайдаа 7 улсын хэл, 22 настайдаа эртний болон орчин үеийн 15 хэл мэддэг байжээ. Карло Тольявина ярихдаа гадаад хэл сурахдаа эхлээд л тэр хэлний амин сүнс болсон зөв дуудлага, аялгыг эзэмших нь хамгийн чухал. Дараа нь өгүүлбэрийн байгууламжийг судалж, бүтэн бүтэн өгүүлбэрүүд цээжлэн өгүүлбэр бүрийн гишүүдийг хувирган өөрчилж, шинэ үгээр орлуулан баяжуулж тогтоодог. Бас тогтоосон өгүүлбэрүүдээ хооронд нь холбож, шинэ утга илэрхийлдэг бөгөөд энэ бүхнээ дахин байнга давтах хэрэгтэй байдаг аж.

ҮГ ЯАЖ ТОГТООХ ВЭ?

Эрдэмтдийн тооцоолсноор тухайн хэлний олонтаа хэрэглэгддэг 4000-6000 үгийг мэдсэн байхад тэр хэл дээр уран зохиолын номыг зэрвэсхэн уншаад ойлгодог болдог. Харин өөрийнхөө санааг чөлөөтэй илэрхийлдэг болохын тулд Оросын хэл шинжлэлийн профессор, доктор Э. Шубины тооцоолсноор 6000-8000 үгийн нэгж эзэмшсэн байх шаардлагатай. Харин үг хүний ой ухаанд ганцаараа оршдоггүй учраас тодорхой утга санаа илэрхийлсэн холбоо үгээр, эсвэл уг үг оролцсон өргөн хэрэглэгддэг өгүүлбэрээр нь тогтоовол сайн үлддэг. Үндэс нэгтэй үгнүүдийг нэг дор бичиж, тэдгээрийг хооронд нь харьцуулан судлах замаар үг бүтээх дүрмийг эзэмших нь ач холбогдолтой байдаг. Үг тогтоохдоо түүнийг хэлж сонсох, бичих зэргээр хүртэхүйн бүх л эрхтэнг идэвхитэй оролцуулж байх нь нэн чухал. Мартсан үгээ сэргээх санах гэж толь бичиг шүүрэх хэрэггүй. Аль болох сэргээн санах гэж оролд. Уг үгийн эсрэг буюу ойролцоо утгатай үгийг санах гэж өөрийгөө бага зэрэг зовоогоорой.

ДҮРЭМ ЯАЖ ЭЗЭМШИХ ВЭ?

Эхний үед дүрмийг зөвхөн үгийн хоорондын холболт тэдгээрийн хэлбэржилтийг ойлгоход туслах хэмжээгээр эзэмш. Харин дараагийн шатанд дүрмийг гүнзгийрүүлэн судалж, түүнийг өөрийнхөө ярианд хяналт тавих, тэр хэл дээр алдаагүй бичиж сурахад ашиглах шаардлагатай болдог. Дүрмийг уншихаасаа өмнө түүнийг тайлбарласан жишээнүүдтэй танилцаж, тэдгээрийг хооронд нь харьцуулан судлах, нэгтгэн дүгнэх замаар өөрийн алдаагаа олж, түүнийгээ засах замаар сурах нь үр бүтээлтэй байдаг. Эх хэлнээсээ гадаад хэл рүү эргүүлж орчуулах маш чухал. Дасгалыг амаар хийх нь цаг хэмнэх ач холбогдолтой. Зургаагаас долоон өгүүлбэр бүхий дасгалыг бичгээр хийх хугацаанд 15-18 өгүүлбэр орсон дасгалыг амаар хийдэг нь тогтоогджээ.

ГАДААД ХЭЛ ДЭЭР НОМ УНШ

Тухайн сурч буй хэл дээрээ сонин хэвлэл, өгүүллэг, тууж, тэр ч бүү хэл роман уншиж, радио сонсч, телевиз үзэх нь маш чухал. Гадаад хэл дээр ном зохиол уншихад мэддэг үг олон давтагдаж, ой ухаанд хоногших төдийгүй түүний олон салаа утга тайлагдаж, ярианд болон бичигт хэрэглэх чадвар нэмэгддэг. Сурч байгаа хэл дээрээ ном унших нь тухайн хэлээр ярьж сурахын эхлэл болдог. Ном унших нь ярих чадварыг нэмэгдүүлж, удаан хадгалдаг. Эрдэмтдийн судалгаагаар бол тухайн хэлээр ном уншиж байсан бол бол хоёр жил ярихгүй байсан ч ярих чадвар алдагддаггүй аж.

ЯРЬЖ СУРАХЫН ТУЛД ЯАХ ВЭ?

Бүү ич. Эхний үед өч төчнөөн алдаа хийх нь мэдээж. Ийм учраас зоригтой ярьж бай. Өөрийгөө ойлгуулахыг хичээгээд, мэддэг үгээ шавхан ярь. Яг хэрэгтэй үед мэддэг үг санаанд орохгүй зовоох нь бий. Хаана, ямар алдаа хийснээ мэдэж, учрыг нь олж, алдаагаа засан, алдсан дээрээ суралцвал алдаатай ч зөв ярьж сурна. Ийм нөхцөлд алдаа бол зөв ярихын үндэс болдог. Өдөр тутмын асуудлаар бусдад асуулт тавьж, тавигдсан асуултад хариулж сурах нь гадаад хэлээр ярьж сурахын эхлэл болдог. Харилцан яриаг цээжил. Аливаа текстийг уншаад, дараа нь ойлгосноо өөрийн үгээ ярьж сур.

Norovbanzad-Goolingoo (Mongolian long song)

Б.ЛХАГВАСҮРЭН "ОРЧЛОН МИНЬ"

Ирж болсон юм, буцаж бололгүй дээ орчлон минь
Иймхэн богиносон уу, амьд байна гэдэг
Хайртай хүнийгээ харуутаа ичдэг байсан
Ичихийг минь та уйдааж байгаад авчихсан

Буруу үйлийнхээ дараа
Байж суухаа олж ядан гэмшдэг байсан
Гэмшихийг минь та уйлуулж байгаад авчихсан

Тээнэгэлзэх болгоомжлохыг мэдэхгүй
Тэнэг цэцэн гэлгүй итгэдэг байсан
Итгэлийг минь та хуурч байгаад авчихсан

Тохиолдсон сайхан гэсэн болгонд
Тогтож ядталаа баярладаг байсан
Баярлахыг минь та гутааж байгаад авчихсан

Үгний салхи, үгний хор хоёрт
Үхэн алдан гомддог байсан
Гомдохыг минь та хатааж байгаад авчихсан

Сайхан сэтгэл, ухаан, хүн чанарыг
Шүлсээ залгиж хүндэлдэг байсан
Хүндлэлийг минь та хөвсөргөдөж байгаад авчихсан

Үхтэлээ ил далдын зантай
Үнэн явъя даа гэж бодсон
Үнэнийг минь худлаагаар солиод авчихсан

Амиа таньд булаалгаж байж
Амирлах юм байна аа би
Ирж болсон юм буцаж бололгүй дээ орчлон минь
Ийм хатуусан бил үү хорвоо гэдэг

… гэж бодох юм,

Хүмүүс минь, хүн хүн чанар гэж ярих тусмаа хүн чанараа алдаад байна уу даа. Хүний дотроос ямар их амар амгалан гарч, мөн ямар их аюул хорсол дүрэлзэнэ вэ.
Гэвч хүний сайхан бүхнийхээ гэрлийг бөхөөхгүй улам бадрааж байвал гэрэлтсээр үлддэг жамтай. Эмзэг, тэвчээргүй нь гэрлээ амархан бөхөөж, ухаантай тэвчээртэй нь бадамлан асааж, тэр гэгээг цацруулан арчаагүй сэтгэл муутнуудын тархин дундуур инээмсэглэн зүсээд гарахад өмнө минь сөхрөх нь дамжиггүй ээ.

Хумс ...

Яагаад ч юм өнөө өглөө хумсаа авч байхдаа өнөө хүүхэн миний хумс руу бас нууцхан харж хэрэв дайралт хийх үед бай маань адилхан урт хумстай байвал яах вэ, тэгэхээр хумсаа авчихсан үед нь... чамайг даа гээд судалж байсан байх даа гэж бодогдов.

Хэзээнээс ч юм над руу дайрахаар бэлдэж хумсаа нууж ургуулж байсан энэ хүүхнийг би сайн таних юм. Уг нь надаас хэдэн оймс илүү элээсэн нилээдгүй хашир, эрчүүдийн эвийг олж, хавийг ашиглаж сурсан хүүхэн юм л даа. Түүний үнэгэн ааль араншинг хэн бүхэн мэдэх ч гарт нь нэгэнт орсон л бол өнгөрөө, хоол болоод дуусдаг юм.

Их цаг зав гаргаж хүнд атаархаж, хорсож явахыг бодоход багыг бага, ихийг их гэхгүй сүржигнэдэг хүүхэн юм аа.

Мэдээж довтлохын өмнө судалгаа хийж, нарийн такчик боловсруулдаг тийм үү. Мань хүүхэн их л нарийн ажиллажээ. Хол явах гэж их олон хүнийг хөлдөө чирсэн дээ. Ялангуяа түүний багш үүнд бүр онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Тэгээд яахав, сайн хүн хөөцөлдөж өгсөн юм болохоор л нэг юм явахаар болж тэр хавийн ажилчдыг цуглуулж дөвчигнөсөн их үдэлтийн үдэшлэг болно биз дээ. Мань хашир ч тохиромжтой мөчийг тэсэн ядан хүлээгээд л байж. Би яахав дээ, юун хумс хурууны сэжиг ажиг авах манатай, нөхдүүдтэй сайхан буу халж, бас дотороо халааж суулаа. За тэгээд уугаад л байсан юм чинь гаргах шаардлагатай боллоо. Давсагаа арай л гэж дааж ядан гарах гэтэл : Хүүе ээ, хоёулаа хамт гаръя, би ч гэсэн тэсэхээ байлаа гэсэн нөгөө хүүхэний нялуун дуу гарлаа. За тэгье л гэв.

Хоёулаа манайд орох уу. Манайд оръё гэснээ араас бараг л хамаг хүчээрээ шахаж түлхээд гэр лүүгээ чиглүүлэв. Би ч яваад л орлоо. Хаалгаар оров уу үгүй юу нөгөөх чинь хүний хаанаас нь гардаг байн аа гэмээр шулмын дүр төрхтэй амьтан над руу хуй шиг хуйлраад ирэв...

Чиний хумсыг ингээд авчихъя.

nice stories of Mongolia

Óã íü áè óðàí çîõèîëä õàéðòàé, äîíòîæ óíøèõ äóðòàé õ¿¿õýä áàéñûìàà. Ãàéòàé òåëåâèçîð ãýæ íýã þì õ¿í óðóó òàòààä óíøèõàà ìàðòààä èä øèäèéí äºðâºëæèí õàéðöàãèéã ¿çýýä ë ¿çýýä ë ... Õàðèí ºíãºðñºí æèëýýñ õîéø óíøèõ õîðõîé ñýäðýýä õýäýí ºã¿¿ëëýã óíøààä àâëàà. Ìîíãîëûí ãàéã¿é áîãèíî ºã¿¿ëëýã¿¿äèéã îð÷óóëàãäñàíààð íü óíøèõ áàñ ñîíèðõîëòîé áàéëàà. Èíãýýä òà íàðò áàñ ñîíèí áîëîâ óó ãýæ ýíä äýëãýí òàâèëàà.
Àìòàðõàí óíøèæ òààëàí ñî¸ðõîíî óó, Ýðõýì¿¿ä ýý


Old Man

Elders of Mongolia are her real treasure…
Without them we would not know even a fraction
of the traditional nomadic culture.

From “The Destiny of the Nomadic Culture” book by Zhukovskaya N.L.

By D. Batbayar, scriptwriter*

The crack of dawn the old man is already up. He comes out of his gher (a round, felt covered dwelling) and looks up at the sky to see what weather has in store for the day and glances into the shed. Upon returning to the gher he sits down silently in the corner with legs crossed and puffing on his pipe. His face is impassive. It does not register a flicker of joy nor a shadow of emotion, nor worry nor disappointment. With time man renounces the vanities of life, and his soul attains an equilibrium.

As usual, his daughter-in-law hands to him a cup of fresh tea, holding the cup with both hands. The old man is the first to be served in the family. With a quick movement of his hands he turns down the nudraga (chaff of sleeve, often used instead of gloves). According to tradition, one should turn it down when receiving a meal or a gift, and carefully receives the cup. Taking a sip as a sign of acknowledgement, he puts the cup down upon the small table in front of him to let the tea cool off a bit.
The grandson crawls up to him and clutching at his deel (robe) rises to his feet and swaying, takes several unsteady steps. The old man sits motionless. On reaching the grandfather’s knees the child makes an attempt to climb into his lap. The grandfather kisses the child’s forehead and carefully puts him down on the
floor. Thus he acknowledges his grandchild’s first steps.
The old man will not kiss the child again soon. Rarely does he caress him but he also becomes angry seldom. Only his eyes command, censure and punish, express pity or compassion, and forgive.
Seeing someone treating a horse with a whip or accidentally spilling milk into drinking water, the old man will frown and say in displeasure “What kind of a Mongol are you?” If people gossip in his presence or the old man detects a touch of envy and callousness in a speaker’s voice, he will shoot him an angry glance and say “Are you a human?” and just relapse into silence. If very angry, he will not utter a word but turn away. And for two or three days he will not so much as speak.
It happens that locals ignore a man who did a dishonor conduct or an offence. Such a punishment considered to be the most harsh. Indeed, no other punishment can be more hurting than denial of human communication. No one to greet and to ask about health, to do a small talk.
Only a few words just out of politeness. In this way most of our old men express their disapproval. For the old men perceive the acceptance of a mean act as an equivalent of their consent.
Sipping his tea, the old man, at last, talks to the grandson and the daughter-in-law, tasting fresh milk cream and aarul (dried curds) prepared from camel’s milk.
A person getting on his years sleeps less and eats less, and stops relishing dainties and wearing silk clothes and sables. His clothes become more modest and food simpler. Whenever he goes to a feast or to the pasture, he invariably wears an old deel (a robe) and rides a good old horse. He may seem indifferent about what he eats and wears and what he looks like since death stares him in the face. But this is not so.
With the age advancing, a person comprehends the world more and more profoundly. The more he learns, the more he wants to understands what binds his body and soul to the surrounding world - the mountains, the rivers, the lands, and the plants and the animals.
As he reflects on this, his memory travels far back into the past. And he also tries to penetrate into the future. He realizes that man is but a grain of sand of Mother Earth, a drop of its waters, and he senses his affinity with living nature, and is aware of being bound by the totality of its laws.
How great the Earth is! Great and simple at the same time. Man himself is like its particle. The Earth and man have the same roots of existence, and when he grasps this truth, the borderline between the highest and the lowest, and wealth and poverty becomes insignificant.
And a fount of compassion opens up his soul nourishing both old folks and newborns. If he can bestow his compassion and good deeds on his fellow man, he becomes as great and generous as Mother Earth itself.
Expressing with a look his gratitude to the daughter-in-law for the tea, the old man falls silent. Now and then his eyes rest on the grandson. Whether he is thinking about his past life or about his life’s work, or about what he taught his children and grandchildren, no one will ever know.
He returns greetings of a visitor entering the gher and will listen to what the guest has to say believing that esteem for human being is paramount. He will weight the guest’s words, think it over with another wrinkle adding to his forehead and then offer a word of wisdom that may be of help to the guest. Then he sees the guest off with kind, encouraging words.
Mature people are not so much concerned about their own sorrows and joys as about others. For maturity of thought above all is the ability to understand the essence of happiness and misfortune. The deeper the understanding, the more clear becomes the meaning of life, and then the only way he comes to see the life is the path of humble kindness to others.
The old man rises to his feet, smoothes out the hem of his old robe made of simple Tibetan cloth, tightens his sash, takes a worn cap with a red tassel from the chest in the corner, and goes out of the gher. Tightening the saddle-girth of his ashen color horse with an untrimmed mane, he gets into saddle and sets off to the neighboring family to see relatives.

After a while the familiar place comes into view. The old man pulls in reins, and the horse breaks into a slow trot.
Seeing the venerable old man from distance, the happy hosts begin quickly to tidy up the gher and spread out a matted carpet. No one seems to notice the old deel worn by the old man, or the old gray horse with which the old man never parts.
They see and admire only the old man himself, his imposing and sedate manner, and his proud bearing in the saddle. To them, the old man looks more graceful than a young man wearing a shiny silk robe on a stallion at a gallop. For the wisdom and venerable age are always majestic.

D. Batbayar, scriptwriter. Born 1941 in locality Delgerhangai of the Dundgobi province. He started as a novelist in 1964.

MY NATIVE LAND

By Dogmid Baljiriin, a writer

Old Baldan was slowly riding home. He just has been to the top of the nearby Steppe Mountain, worshipping the nature, lighting incentives and making offerings. A carpet of steppe carpet was now slowly rolling in front of him. Early spring was silent, and not even birds’ cries can be heard. Only dry grasses waived under a slow breeze.
The steppe was drowning in a haze as if being lullabied. Baldan’s old horse with sleepy eyes was slowly protruding on her old and stiff legs. Human soul softens toward the evening of life and the observance of commandments and rituals takes over the priority over daily duties and body needs. Following this imperative Baldan woke up earlier this morning to greet the rising sun on the top of the Steppe Mountain. He felt fulfilled after observing the rituals, and while riding was in deep thoughts about the fragile balance between sins and deeds in the human‘s life.

Suddenly, his horse lifted her ears and softly whined. Baldan was very surprised as the mare was too old and lost any interest in the surrounding world. Even a rabbit jumping out from beneath her hooves would not surprised her. What was there that made even her to whine? Looking around Baldan spotted in distance a gray silhouette of an animal. “It does not move. . . is it a tethered horse?” thought Baldan as both curiosity and fear send a chilly cold wave across his spine. Fear of something terrible coming swallowed him as he approached the horse, thin from fatigue and standing as if sleeping.
Only seeing small snowdrifts around the horse’s hooves, Baldan realized that the horse is long dead*. His eyes passed through the horse thigh, and his whole body suddenly jerked as if seeing someone long dead resurrecting from a graveyard. On the horseback, he clearly saw his own clan’s totem: a moon crescent and three flames of fire. Baldan’s legs gave up and he just sunk down to ground. He slowly took out his pipe. The pipe’s cold jade mouthpiece burned his tongue and teeth gum. As long as he can remember, he never sold a horse, not even to relatives. Then he suddenly recalled a distant shadow.

Many years ago, his old mare gave birth to a colt that was so fast that he easily won the Naadam race, leaving all other far behind and making everyone gape. As elders say, too much admiration also brings trouble. Immediately after the Naadam Festival, a stranger from faraway place began to frequent his gher, offering large amount of money for the young horse. At the end, Baldan could not resist and traded the horse for an exquisite smoking pipe with a jade end.
“How foolish I was! Exchanged the blessing of fate just for a dead stone. And what do I have now? A bad cough and black phlegm…” “When I will die, people will find the pipe beneath my pillow and it will continue to poison others. Otherwise, I would have many horses now. As for Red Haired, well, so was his destiny to end days in the native land, with the head on the Steppe Mountain.

”Old Baldan could not take off his eyes of the dead horse, which in his turn also seemed to look from beneath frozen eyelashes as if sharing the grievance of the old man. Tears slowly made their way across man’s deep wrinkles. “10,000 tugriks, by that time unheard money, were offered for this horse, but I traded it for nothing, for a useless piece of stone,” Baldan’s eyes stopped at the pipe in his hand. Suddenly he waved and smashed it over a rock edge he was sitting in. Through tears, he saw how stone fragments sparkled in snow bristling in sunshine.
This encounter with the past happened in time when soft blows of the waking nature call the hearts of men and horses to native lands wherever the fate takes them.

Dogmid Baljiriin, the State Prizewinner in Literature, was born in Eastern Gobi, where he worked for more than 20 years as an accountant. He calls himself a rural writer and remains loyal to the theme of the ongoing nomadic world. Richard Geer, a well known Hollywood star, plans soon to produce a film based on the script written by B.Dogmid “Long Live Marshal Choibalsan!” about the tragedy of the political repression of 30s. He now works as a writer at one of the capital city newspapers.
* Translator’s remark: Horses and sheep freeze standing. And in Mongolian tradition a true man also dies standing.

Áè

Óã íü áè óðàí çîõèîëä õàéðòàé, äîíòîæ óíøèõ äóðòàé õ¿¿õýä áàéñûìàà. Ãàéòàé òåëåâèçîð ãýæ íýã þì õ¿í óðóó òàòààä óíøèõàà ìàðòààä èä øèäèéí äºðâºëæèí õàéðöàãèéã ¿çýýä ë ¿çýýä ë ... Õàðèí ºíãºðñºí æèëýýñ õîéø óíøèõ õîðõîé ñýäðýýä õýäýí ºã¿¿ëëýã óíøààä àâëàà. Ìîíãîëûí ãàéã¿é áîãèíî ºã¿¿ëëýã¿¿äèéã îð÷óóëàãäñàíààð íü óíøèõ áàñ ñîíèðõîëòîé áàéëàà. Èíãýýä òà íàðò áàñ ñîíèí áîëîâ óó ãýæ ýíä äýëãýí òàâèëàà.
Àìòàðõàí óíøèæ òààëàí ñî¸ðõîíî óó, Ýðõýì¿¿ä ýý